พิธีกรรมทางพระพุทธศาสนาในสังคมบริโภค

พิธีกรรม คือ อะไร
พิธีกรรมทางศาสนา หมายถึง แบบอย่างหรือแบบแผนต่าง ๆ ที่พึงปฏิบัติทางพระศาสนา โดยเฉพาะทางพระพุทธศาสนา และเกิดขึ้นภายหลังพระศาสนาบุญกิริยาวัตถุ นี้เอง เป็นต้นเหตุให้เกิดศาสนพิธีต่าง ๆ คือ
๑. รับศีล ปรับปรุงกายวาจาให้เรียบร้อยก่อน
๒. ภาวนา คือฟังพระสวดหรือเทศน์ให้จิตผ่องใสสบาย
๓. ทาน คือถวายสิ่งของแก่พระ
หมายความว่า ๑. ศีล ๒. ภาวนา ๓. ทาน ทั้ง ๓ อย่างนี้เป็นหลักในการทำบุญในพระพุทธศาสนา
พิธีกรรมทางพุทธศาสนาแยกไว้เป็น ๔ หมวด คือ
๑. หมวดกุศลพิธี : ว่าด้วยพิธีบำเพ็ญกุศล
๒. หมวดบุญพิธี : ว่าด้วยพิธีทำบุญ
๓. หมวดทานพิธี : ว่าด้วยพิธีถวายทาน
๔. หมวดปกิณณกะ : ว่าด้วยพิธีเบ็ดเตล็ด
ความสำคัญของพิธีกรรมและพิธีกรรมทางศาสนา
พิธีกรรมเป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับประเพณีและวัฒนธรรม มนุษย์ในสังคมที่เจริญแล้วต่างก็มีประเพณีและพิธีกรรมที่เฉพาะของตน พิธีกรรมเป็นเครื่องชี้ถึงความสามัคคีความกลมเกลียวเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันของคนในชาติ สำหรับประเทศไทยซึ่งคนส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธนั้น พิธีกรรมส่วนใหญ่จึงเกี่ยวข้องอยู่กับเรื่องของศาสนา เช่น การทำบุญตักบาตร การไหว้พระสวดมนต์ การทำบุญในเทศกาลต่าง ๆ ซึ่งขึ้นอยู่กับความเชื่อและหลักการของพุทธศาสนาแทบทั้งสิ้น พิธีกรรมที่เกี่ยวกับศาสนานี้ เรียกว่า ศาสนาพิธี ซึ่งแบ่งเป็น ๒ ประเภทใหญ่ ๆ คือ
๑. ศาสนพิธีสำหรับพระ หมายถึง ระเบียบพิธีที่พระสงฆ์จะต้องปฏิบัติตามพระธรรมวินัย เช่น พิธีอุปสมบท พิธีสวดปาติโมกข์ เข้าพรรษา รับกฐิน เป็นต้น ซึ่งแต่ละพิธีนั้น ต้องอาศัยองค์ประกอบของคณะสงฆ์ เวลาและสถานที่ ที่เฉพาะสำหรับพิธีนั้น ๆ ในส่วนที่เป็นระเบียบตามประเพณีนิยม เช่น กิจวัตรประจำวันที่พระสงฆ์ในพระพุทธศาสนาต้องปฏิบัติอย่างสม่ำเสมอ เช่น การออกบิณฑบาต การทำวัตรเช้า เย็น การศึกษาพระธรรมวินัย การสั่งสอนพระธรรมให้กับประชาชนทั่วไป
๒. ศาสนพิธีสำหรับชาวบ้าน เป็นระเบียบแบบแผนที่ผู้นับถือพุทธศาสนาจะต้องปฏิบัติ ซึ่งแบ่งออกเป็นหมวดต่าง ๆ คือ
๒.๑) กุศลพิธี เป็นพิธีเกี่ยวกับการบำเพ็ญกุศลต่าง ๆ ได้แก่
(๑) การแสดงตนเป็นพุทธมามกะ
(๒) การรักษาอุโบสถศีล
(๓) การเวียนเทียนในวันสำคัญของพระพุทธศาสนา ได้แก่ วันมาฆบูชา วันวิสาขบูชา วันอาสาฬหบูชา
๒.๒) บุญพิธี เป็นพิธีทำบุญตามประเพณีนิยม มี ๒ ประเภท คือ
(๑) การทำบุญเนื่องในงานมงคล คือ การทำบุญเพื่อความสุขความเจริญ เช่น การทำบุญวันเกิด งานมงคลสมรส เป็นต้น
(๒) การทำบุญเนื่องในงานอวมงคล คือ การทำบุญในงานศพ การทำบุญเนื่องในวันครบวันตาย ๑๐๐ วัน เป็นต้น
๒.๓) ทานพิธี ได้แก่ การถวายทานโดยทั่ว ๆ ไป ซึ่งมี ๒ ประเภท คือ
(๑) ปาฏิบุคลิกทาน ได้แก่ ทานที่ทำถวายเฉพาะเจาะจงบุคคล เลือกวัด เลือกพระสงฆ์ที่จะถวาย
(๒) สังฆทาน ได้แก่ ทานที่ถวายแก่สงฆ์โดยส่วนรวม โดยไม่เลือกวัดและพระสงฆ์ที่รับทาน เช่น การถวายสังฆทาน การทำบุญตักบาตร เป็นต้น
๒.๔) ปกิณณกพิธี เป็นพิธีเบ็ดเตล็ดที่เกี่ยวข้องกับพิธีต่าง ๆ ที่กล่าวมาแล้วข้างต้น เช่น การแสดง ความเคารพพระสงฆ์ การอาราธนา การประเคนของ การนิมนต์พระ การกรวดน้ำ เป็นต้น
ประโยชน์ของพิธีกรรม
คนเป็นจำนวนมากที่เห็นพิธีกรรมเป็นเรื่องเหลวไหลไร้สาระและเสียเวลาโดยใช่เหตุ ทั้งนี้ อาจเป็นเพราะผู้ประกอบพิธีกรรมเหล่านั้น ไม่ได้มีความเข้าใจอย่างถ่องแท้ ถึงระเบียบวิธีและแก่นแท้ของพิธีกรรมนั้น ๆ จึงทำให้เห็นเป็นเรื่องที่ไม่มีคุณค่า ไม่มีเหตุผลและงมงาย แท้จริงแล้ว พิธีกรรมทางศาสนามีประโยชน์มากมาย เช่น
๑) เป็นเครื่องมือสืบทอดพระพุทธศาสนา
๒) ทำให้เกิดความรักและสามัคคีของคนในสังคมนั้น ๆ
๓) แสดงถึงความเจริญทางจิตใจของคนในสังคม
๔) เป็นเครื่องจูงใจให้คนทำความดี ละเว้นความชั่ว
๕) ทำให้เกิดความอิ่มเอิบใจ
คุณลักษณะของพิธีกรรมที่ดี พิธีกรรมที่ดีควรมีลักษณะ ดังนี้
๑) วัตถุประสงค์ เชิงศีลธรรม
(๑.๑) เพื่อให้เกิดกุศล
(๑.๒) เพื่อความเป็นระเบียบเรียบร้อย
(๑.๓) เพื่อความสงบและร่มเย็นของสังคม
๒) วัตถุประสงค์ เชิงสังคม
(๒.๑) ความสามัคคีของหมู่คณะ
(๒.๒) ความอยู่รอดของศาสนา
(๒.๓) สร้างศรัทธาในศาสนา
๓) กระบวนการ
(๓.๑) ตรงไปตรงมา
(๓.๒) เรียบง่าย
(๓.๓) ไม่ฟุ่มเฟือย
(๓.๔) ไม่มีพิธีการมาก
เครื่องสักการบูชาพระรัตนตรัยในพิธีกรรมทางศาสนา พอเป็นตัวอย่าง ดังนี้
เครื่องสักการบูชาพระรัตนตรัยในการประกอบพิธีกรรมทางศาสนา ทั้งงานมงคลและงานอวมงคล มี ๓ อย่าง คือ
๑) ธูปสำหรับบูชาพระพุทธเจ้า
การจุดธูปสำหรับบูชาพระพุทธเจ้านั้น นิยมจุดบูชาครั้งละ ๓ ดอก โดยมีความหมายว่า พระพุทธเจ้านั้นมีพระคุณที่ยิ่งใหญ่ ๓ ประการ คือ พระปัญญาธิคุณ พระบริสุทธิคุณ และพระมหากรุณาธิคุณ ธูปทั้ง ๓ ดอก จึงจุดเพื่อบูชาพระพุทธคุณทั้ง ๓ ประการนี้ ธูปสำหรับจุดบูชาพระพุทธเจ้านั้น นิยมใช้ธูปที่มีกลิ่นหอมที่มีลักษณะตรงข้ามกับกลิ่นหอมที่ชาวโลกนิยมใช้กันอยู่ คือ เป็นกลิ่นหอมเมื่อได้สูดดมแล้วทำให้เกิดจิตฟุ้งซ่านไม่สงบ แต่กลิ่นหอมของธูปจะทำให้กิเลสยุบตัวลง จิตใจสงบ ไม่ฟุ้งซ่าน นอกจากนั้นแม้ธูปจะไหม้หมดแล้วกลิ่นหอมของธูปก็ยังอบอวลอยู่ในบริเวณนั้นเป็นเวลานาน เปรียบได้กับพระพุทธคุณของพระพุทธเจ้าที่เข้าถึงจิตใจของบุคคลอยู่ตลอดเวลา แม้พระพุทธองค์จะเสด็จปรินิพพานไปนานถึง ๒ พันกว่าปีมาแล้วก็ตาม
๒) เทียนสำหรับบูชาพระธรรม
การจุดเทียนบูชาพระธรรมนั้นนิยมจุดบูชาครั้งละ ๒ เล่มโดยมีความหมายว่า พระธรรมอันเป็นคำสั่งสอนของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้านั้น มี ๒ ประเภท คือ พระวินัย สำหรับฝึกหัดกายวาจา ให้เป็นระเบียบเรียบร้อยและพระธรรมสำหรับจิตใจให้ระงับความชั่วและทุจริตทุกประการ เทียน ๒ เล่ม ก็เพื่อบูชาพระวินัย ๑ เล่ม และบูชาพระธรรม ๑ เล่ม เทียนสำหรับบูชาพระธรรมนั้น นิยมใช้เทียนเล่มใหญ่พอสมควรแก่เชิงเทียนการใช้เทียนบูชาพระธรรมนั้น เพื่อแสดงว่าเทียนที่จุดขึ้น ณ ที่ใดย่อมกำจัดความมือของสถานที่นั้น ๆ ออกไปทำให้เกิดความสว่างเปรียบได้กับพระธรรมคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้านั้น หากผู้ใดได้ศึกษาจนเกิดความรู้ความเข้าใจแล้วย่อมกำจัดความมืด คือ โลภะ โทสะ โมหะ ซึ่งเป็นความโง่เขลาเบาปัญญาในจิตใจของบุคคลนั้น ๆ ให้หายหมดไป ทำให้เกิดแสงสว่าง คือ ปัญญาขึ้นภายในจิตใจของตน
๓) ดอกไม้สำหรับบูชาพระสงฆ์
การจัดดอกไม้เพื่อบูชาพระสงฆ์ มีความหมายว่า ดอกไม้นานาชนิดที่นำมาจัดไว้ในแจกันนั้น เมื่อยังอยู่ ณ ต้นของมัน ก็ย่อมมีความสวยงามตามสมควรแก่สภาพของพันธุ์ไม้นั้น ๆ ถ้าหากเราเก็บดอกไม้มากองรวมกัน โดยมิได้จัดสรรตกแต่ง ย่อมจะหาความเป็นระเบียบสวยงามมไม่ได้ เมื่อมีช่างจัดดอกไม้นำมาใส่แจกันหรือภาชนะอื่น ๆ ประดับให้เป็นระเบียบก็เกิดความสวยงามน่าดูเปรียบได้กับพระสงฆ์สมัยเมื่อยังเป็นคฤหัสถ์อยู่นั้น ย่อมมีกิริยามารยาทและจิตใจเรียบร้อยตามควรแก่ฐานะและตระกูลของตน บ้างก็มีจิตใจอ่อนโยน บ้างก็มีจิตใจหยาบกระด้างครั้นเมื่อคฤหัสถ์เหล่านั้นซึ่งต่างชาติต่างฐานะต่างตระกูลกันเข้ามาบวชในพระพุทธศาสนา ถ้าไม่มีระเบียบแบบแผนเดียวกันก็จะทำให้พระสงฆ์เหล่านั้น ไม่มีความเป็นระเบียบ และไม่เป็นที่เลื่อมใสศรัทธาแก่ผู้ที่พบเห็น ครั้นเมื่อพระพุทธองค์ได้กำหนดพระธรรมวินัยไว้ให้เป็นแบบแผนในการปฏิบัติก็เกิดความเป็นระเบียบเรียบร้อยน่าเคารพบูชาเหมือนเหล่าดอกไม้ที่ได้จัดไว้อย่างดีแล้ว ดอกไม้สำหรับใช้บูชาพระสงฆ์นั้น นิยมใช้ดอกไม้ที่มีลักษณะ ๓ ประการ คือ
๑. มีสีสวย
๒. มีกลิ่นหอม
๓. กำลังสดชื่น
จึงมีการเปลี่ยนดอกไม้ที่ใช้บูชาพระประจำวันอยู่เสมอ อันเป็นนิมิตหมายของความสดชื่น รุ่งเรือง ไม่ปล่อยให้เหี่ยวแห้ง อันแสดงถึงความเสื่อมโทรม
ตัวอย่าง การบูชาพระประจำวัน
การบูชาพระประจำวันของพุทธศาสนานิกชนนิยมทำกันวันละ ๒ ครั้ง คือ ก่อนออกจากบ้านและก่อนนอน การบูชาพระก่อนออกจากบ้าน จะกระทำในเวลาเช้าเมื่อเตรียมตัวเสร็จเรียบร้อยแล้ว ก็เข้าไปยังที่บูชาพระ นักคุกเข่าจุดเครื่องสักการะ คือ
(๑) จุดเทียน ๑ เล่ม ขวาของพระพุทธรูปก่อนแล้วจึงจุดเทียนเล่มซ้าย
(๒) จุดธูป ๓ ดอก แล้วปักที่กระถางโดยปักเรียงกัน แล้วกราบพระรัตนตรัยแบบเบญจางคประดิษฐ์ แล้วกล่าวคำบูชาพระรัตนตรัย
แนวคิดและเกณฑ์การตัดสินพิธีกรรม : ด้วยแนวคิดวิธีการบริโภคเชิงพุทธ
ในกระแสความเจริญของอารยธรรมโลกในปัจจุบัน ความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ได้ตอบสนองต่อการดำเนินชีวิตของมนุษยชาติ ซึ่งส่งผลให้สังคมโลกเกิดกระแสการเสพบริโภคในเชิงวัตถุและเทคโนโลยี กระแสของการเสพบริโภคถูกปลุกเร้าจากการเป็นผู้เสพมากกว่าผู้ผลิต ถูกนำเสนอผ่านสื่อและโฆษณา โดยมีภาพของความสะดวกสบายเป็นตัวขับเคลื่อน ให้ผู้คนในโลกเกิดการแสวงหาและแข่งขันกันทั้งในด้านเศรษฐกิจและวัฒนธรรม แต่ว่าลักษณะการเสพบริโภคกับไม่มีความสมดุลในทางการดำเนินชีวิตของมนุษยชาติ จนเกิดปัญหาด้านต่างๆขึ้น เช่น ปัญหาครอบครัว ปัญหาความยากจน ปัญหาอาชญากรรม ปัญหาสิ่งแวดล้อม เป็นต้น ตามมา เหตุเพราะการบริโภคนั้นมี ๒ กระแสหลัก คือ
๑. การบริโภคที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานของการเป็นผู้ผลิต
๒. การบริโภคที่ตั้งอยู่บนฐานของการเสพเพียงอย่างเดียว
จากกระแสการบริโภค ๒ สายนี้ ก่อเกิดความไม่สมดุลในการดำเนินชีวิตของบุคคล ๒ กลุ่ม กลุ่มแรกเป็นประเทศผู้ผลิต การบริโภคนั้นมีฐานของการผลิตที่ทำให้ผู้คนสามารถที่จะสร้างสรรค์วัตถุ และสามารถที่จะพัฒนาศักยภาพทางการผลิตและพัฒนาความเจริญในทางวัตถุได้มากขึ้น กลุ่มที่สองเป็นประเทศโลกที่สามหรือประเทศกำลังพัฒนา เช่น ไทย ลาว เขมร เป็นต้น ซึ่งการผลิตเทคโนโลยียังล้าหลังและความคิดสร้างสรรค์ยังมิได้ถูกพัฒนา ทั้งนี้มิได้หมายความว่าประเทศเหล่านี้ไม่มีภูมิปัญญา เพียงแต่พลังการส่งเสริมวัฒนธรรมการผลิตไม่เข้มแข็ง จึงทำให้การเสพบริโภคกลายเป็นสิ่งที่ครอบงำได้ง่ายมากกว่าประเทศที่พัฒนาแล้ว
ในทางพระพุทธศาสนาการบริโภค เป็นกระบวนการที่เกื้อหนุนให้กับกระบวนการศึกษาหรือสิกขา เพื่อมุ่งพัฒนาคุณภาพและศักยภาพของความเป็นมนุษย์เท่านั้น การบริโภคเป็นปัจจัยระดับพื้นฐานของการสร้างเหตุปัจจัยที่ดีงาม การบริโภคที่เป็นสัมมาทิฐิจะต้องบริโภคเพื่อพัฒนาศีล สมาธิปัญญา โดยใช้กระบวนทัศน์ทางการศึกษาเป็นแกนกลางในการบริโภค “ปัจจัย ๔ จีวร บิณฑบาต เสนาสนะ และเภสัช หรือ เครื่องนุ่งห่ม อาหาร ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค”
พิจารณาเนื้อหาหลักพระพุทธศาสนา ซึ่งมีความหมายเฉพาะในฐานะวิธีครองชีวิตแบบหนึ่ง มีเนื้อหาหลัก คือ หลักสัจธรรมและหลักปฏิบัติ โดยมีเป้าหมายในอัตถะประโยชน์ ๓ เป็นบริบทพื้นฐาน การศึกษาเชิงพุทธ ก็คือ การฝึกฝนพัฒนามนุษย์ โดยพิจารณาถึงศักยภาพของมนุษย์ว่าเป็นสัตว์ที่พัฒนาได้ ใช้หลักโพธิศรัทธาเป็นสภาพเอื้อให้เกิดจิตสำนึกในการศึกษา ซึ่งมีศูนย์รวมของการศึกษาที่ “ปัญญา” ผ่านกระบวนการปริยัติ, ปฏิบัติ, และปฏิเวธ บุพภาคการศึกษาเริ่มต้นที่สัมมาทิฐิแล้ว พัฒนาที่การใช้อินทรีย์ ซึ่งมีปรโตโฆสะกับโยนิโสมนสิการเป็นตัวหนุนผ่านหลักหมวดธรรม ๗ ประการ มีกัลยาณมิตตตา เป็นต้นนำสู่สิกขา วิธีการศึกษา คือการใช้หลักไตรสิกขา ผ่านหลักวิธีปฏิบัติที่เรียกว่า อริยมรรค ทำให้เนื้อหาของการศึกษาดำเนินไปสู่เป้าหมายที่เป็นผลสัมฤทธิ์ของการศึกษา คือ อริยบุคคล ซึ่งเป็นกัลยาณมิตรให้กับสังคมและทำให้เกิดคุณสมบัติในตัวผู้ได้รับการศึกษา คือ มีปัญญาและกรุณา ในขั้นการประเมินผลการศึกษาใช้หลักภาวนาเป็นตัวชี้วัด มีภาวิตกาย เป็นต้น ผู้มีภาวนาครบ ชื่อว่าจบการศึกษา โดยใช้หลักธรรมที่เป็นสาระสำคัญในการอธิบายทฤษฎีการศึกษาเชิงพุทธ เช่น ขันธ์ ๕ เป็นต้น เชื่อมโยงผ่านการศึกษาที่มุ่งสู่มนุษย์สัมพันธ์กับการดำเนินชีวิต การบริโภค สภาพสังคมและสรรพสิ่งให้เกิดความถูกต้องดีงาม
ในแง่การเสพบริโภค นอกจากกระบวนการศึกษาแล้วปัจจัยที่เกี่ยวข้องหลัก ก็คือ การสัมพันธ์กับระบบเศรษฐกิจและสถาบันทางเศรษฐกิจ คือ
คำว่า “เศรษฐกิจ” (Economy) หมายถึง กิจกรรมที่เกี่ยวข้องกับการจัดการกับทรัพยากรที่มีอย่างจำกัดด้วยวิธีการต่าง ๆ เพื่อสนองความต้องการอันไม่มีที่สิ้นสุดของมนุษย์ให้ได้มากที่สุด และอย่างประหยัดที่สุด
ส่วนคำว่า สถาบันเศรษฐกิจ หมายถึงสถาบันสังคมสถาบันหนึ่ง ซึ่งเกี่ยวข้องกับกิจกรรมขั้นพื้นฐานของมนุษย์เพื่อความอยู่รอด สถาบันเศรษฐกิจนี้ มีส่วนประกอบที่เป็นกิจกรรมอยู่ ๓ ประการ คือ การผลิต การแจกจำหน่าย และการบริโภค
เนื่องจากสถาบันเศรษฐกิจเป็นสถาบันสังคมที่สำคัญมากสถาบันหนึ่ง จึงมีหน้าที่ต่อสังคมซึ่งส่วนใหญ่เกี่ยวข้องกับการผลิต จำหน่ายจ่ายแจก และการบริโภคอย่างแยกกันไม่ได้
การผลิต หมายถึง การสร้างและการหาผลิตผลหรือการบริการมาเพื่อสนองความต้องการในการบริโภค เช่น การผลิตอาหาร การผลิตสินค้าประเภทต่าง ๆ เครื่องนุ่งห่ม ยารักษาโรคเครื่องอำนวยความสะดวกต่อชีวิตของมนุษย์
สำหรับการบริการก็มี เช่น การศึกษา การดูแลรักษาพยาบาล การบันเทิง การสาธารณูปโภค การคมนาคม เป็นต้น
การผลิตต่าง ๆ เหล่านี้มีบุคคลทำหน้าที่รับผิดชอบ เช่น ชาวนาผลิตอาหาร กรรมกรผลิตสินค้าในโรงงาน แพทย์ดูแลรักษาพยาบาล พนักงานขับรถโดยสารให้บริการด้านการคมนาคม เป็นต้น
การผลิตนอกจากอาศัยบุคคลแล้วยังต้องอาศัยทุน ทรัพยากร และการจัดการ การจำหน่ายจ่ายแจก สถาบันเศรษฐกิจมีหน้าที่ในการแจกจ่ายหรือกระจายสินค้าหรือบริการไปสู่สมาชิกของสังคม โดยมีตลอดเป็นสื่อกลางในการแลกเปลี่ยน และมีสถาบันอื่น ๆ ช่วยสนับสนุน เช่น สถาบันการเงิน นายหน้า คนกลางหรือพ่อค้า เป็นผู้ดำเนินการ
การบริโภค เป็นหน้าที่ของสมาชิกในสังคมที่เกี่ยวข้องทั้งหมดจะทำการบริโภคหรือใช้สินค้าและบริการต่าง ๆ ที่ผลิตมาแล้ว ทั้งนี้ เพื่อความอยู่รอดและความสะดวกในการดำเนินชีวิต หากปราศจากการบริโภคสถาบันเศรษฐกิจจะอยู่ไม่ได้
หลักคำสอนของพระพุทธศาสนาเรื่องเศรษฐกิจนั้นมีอยู่ เพราะพระพุทธศาสนาเห็นว่าเป้าหมายของคนในสังคมต้องการความสุขและความสุขนี้แบ่งเป็น ๒ ระดับ คือ
๑. ระดับโลกิยะ เป็นเรื่องของปุถุชนธรรมดาทั่วไปที่มีความต้องความสุขขั้นพื้นฐานโดยรวมมี ๔ ประการ คือ ความสุขเกิดจากมีทรัพย์ ความสุขเกิดจากการใช้จ่ายทรัพย์ ความสุขจากการไม่เป็นหนี้สิน และเกิดจากมีงานทำที่สุจริต แต่ความสุขดังกล่าวจะเกิดขึ้นได้ต้องอาศัยปัจจัยหลายอย่างโดยเฉพาะอย่างยิ่งหลักธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องทิฎฐธัมมิกัตถประโยชน์คือ ประโยชน์ในปัจจุบันมี ๔ ประการ คือ
๑) อุฏฐานสัมปทา ถึงพร้อมด้วยความขยันหมั่นเพียร
๒) อารักขสัมปทา ถึงพร้อมด้วยการดูแลรักษา
๓) กัลยาณมิตตตา มีมิตรที่ดี
๔) สมชีวิตา เลี้ยงชีวิตให้พอเหมาะพอดี
หลักธรรมทั้ง ๔ ประการนี้ เป็นหลักปฏิบัติให้ถึงความสุขระดับโลกิยะได้อย่างสมบูรณ์
๒. ระดับโลกุตตระ เป็นการพัฒนาทางด้านพฤติกรรมของแต่บุคคลที่จะสามารถขัดเกลากิเลสให้เบาบางและหมดไปในที่สุดจนถึงเป้าหมาย คือ ความสุขอันสูงสุดกล่าว คือ พระนิพพาน
นอกจากนี้ยังมีหลักในการบริโภคปัจจัย ๔ ซึ่งเป็นปัจจัยพื้นฐานของมนุษย์ทุกคนในสังคมที่จะต้องใช้สอยหลักการดังกล่าวนี้ คือ ปัจจเวกขณะ ได้แก่การพิจารณาอยู่เนืองๆ ในการบริโภคปัจจัย ๔ อย่างมีสติตลอดเวลา โดยคำนึงถึงคุณค่าแท้และคุณค่าเทียมของปัจจัย ๔ ที่บริโภคอยู่อย่างถูกต้องและมีสติก็จะทำให้ความทุกข์ลดน้อยลง
หรืออีกนัยหนึ่ง เป็นการบริโภคผ่านหลักการระลึกถึงบุคลอื่นๆ เพื่อลดการเห็นแก่ตัว ที่ เรียกว่า หลักสาราณียธรรม คือ บริโภคโดยไม่แบ่งแยก ลาภทั้งหลายที่ประกอบด้วยธรรม ได้มาโดยธรรม โดยที่สุดแม้เพียงบิณฑบาต บริโภคร่วมกับเพื่อพรหมจารีทั้งหลายผู้มีศีลทั้งต่อหน้าและลับหลัง สาราณียธรรมแม้นี้ ทำให้เป็นที่รัก ทำให้เป็นที่เคารพ เป็นไปเพื่อความสงเคราะห์กัน เพื่อความไม่วิวาทกัน เพื่อความสามัคคีกัน เพื่อความเป็นอันเดียวกัน
หลักการบริโภคเชิงพุทธ
จะต้องเริ่มต้นจากการบริโภคอย่างมี “สัมมาทิฐิ” เป็นเบื้องต้น คือ ความเข้าใจตามนัยเหตุผล ค่านิยม อุดมการณ์ แนวทัศนะในการมองโลกและชีวิต ตลอดจนทัศนคติพื้นฐานที่สืบเนื่องจากความเห็นความเข้าใจและความใฝ่นิยมเหล่านั้น ซึ่งมีอิทธิพลครอบงำและมีบทบาทในการกำหนดวิถีชีวิต สังคม และการบริโภคอย่างมาก
การบริโภคนั้นเป็นภาพสะท้อนในแง่การปฏิบัติ เช่น เมื่อคนชอบความมั่งมีในเชิงวัตถุ มักจะเห็นว่าความพรั่งพร้อมในการบริโภคทางวัตถุส่วนตัวเป็นจุดหมายชีวิต เป็นเครื่องวัดความสำเร็จของบุคคลและเป็นเครื่องหมายแห่งความภาคภูมิใจ เขาย่อมดิ้นรนขวนขวายเพื่อแสวงหาการเสพบริโภคทางวัตถุนั้นๆ ในทางพระพุทธศาสนาถือว่าเป็นการเสพบริโภคเพื่อสนองความอยาก คือ ตัณหา
การบริโภคเชิงพุทธจึงต้องใช้โยนิโสมนสิการเป็นตัวกำกับ นำ และคุมความประพฤติ เพื่อให้การบริโภคนั้น เป็นสภาพเอื้อไปสู่ การศึกษาหรือกระบวนการแห่งไตรสิกขา ได้แก่การบริโภคที่เป็น พรหมจรรย์ คือ
ศึกษา หมายถึงการเล่าเรียนฝึกฝนและอบรมในพระพุทธศาสนา ได้แก่ สิกขา
สิกขา หมายถึง การศึกษา, การสำเหนียก, ข้อที่จะต้องศึกษา, ข้อปฏิบัติสำหรับฝึกอบรม มี ๓ อย่าง คือ
๑. อธิศีลสิกขา ฝึกอบรมในเรื่องศีล
๒. อธิจิตตสิกขา ฝึกอบรมในเรื่องจิต
๓. อธิปัญญาสิกขา ฝึกอบรมในเรื่องปัญญา รวมเรียกว่า ไตรสิกขา
สิกขา นั้นแปลว่า ศึกษา สิกฺขา เป็นภาษาบาลี สันสกฤตเป็น ศิกฺษา เป็นไทยว่า ศึกษา เป็นคำๆ เดียวกัน ฉะนั้น หลักปฏิบัติในพระพุทธศาสนา จึงเรียกชื่ออย่างหนึ่งว่าการศึกษา
ได้แก่ การดำเนินชีวิตหรือหลักการดำเนินชีวิตอันประเสริฐ พระพุทธศาสนาเป็นศาสนาแห่งการศึกษา ที่นำเอาการศึกษาเข้ามาเป็นสาระสำคัญ เป็นเนื้อแท้ของการดำเนินชีวิต และทำให้การดำเนินชีวิตของมนุษย์เป็นการศึกษา ภารกิจที่สำคัญของการศึกษาจึงได้แก่ การช่วยให้บุคคลเกิดทัศนคติที่ถูกต้อง คือรู้จักมองสิ่งทั้งหลายตามที่มันเป็น และสามารถจัดการกับสิ่งเหล่านั้นตามที่ควรจะเป็น ให้เกิดเป็นประโยชน์ทั้งแก่ตนและสังคม ไม่ให้มองเห็นและจัดการสิ่งทั้งหลายตามอำนาจกิเลสตัณหา แต่การที่จะทำให้เกิดการพัฒนาปัญญาจนเข้าถึงภาวะสงบเย็น ที่สลายตัณหา มานะ ทิฐิ ได้ก็ต้องพัฒนาตน โดยพัฒนาเริ่มต้นที่จะเข้าสู่กระบวนการศึกษา คือ การพัฒนามนุษย์ จากการใช้ตา หู เพื่อเสพ มาสู่การใช้ตา หู เพื่อศึกษา อันนี้คือจุดเริ่มที่แท้ของการศึกษา ซึ่งเป็นจุดสำคัญมาก มนุษย์ใช้ตา หู อย่างไร
(๑) มนุษย์ใช้ตา หู ฯลฯ เพื่อสนองความต้องการในด้านความรู้สึกคือเอาสิ่งทั้งหลายมาบำเรอ ตา หู จมูก ลิ้นของตน ให้มีความสุขความเพลิดเพลินชื่นชอบใจ เรียกว่า เสพ, หรือบริโภค
(๒) มนุษย์ใช้ตา หู ฯลฯ เพื่อสนองความต้องการในด้านความรู้คือใช้เรียนรู้ เรียกว่า ศึกษา
ตรงนี้เป็นจุดแยกที่สำคัญ เมื่อมีการศึกษาที่ถูกต้อง มนุษย์เริ่มพัฒนา ก็ต้องรู้จักใช้ตา หู เพื่อการศึกษา ดังนั้น ย้ายจากความเป็นนักเสพบริโภคคนก็จะพัฒนาความเป็นนักศึกษาขึ้นมา นักศึกษาก็คือ บุคคลที่รู้จักใช้ ตา หู มิใช่เพียงเพื่อเสพบริโภค แต่ใช้เพื่อเรียนรู้ การศึกษาในทางพระพุทธศาสนามิได้มุ่งไปที่ผู้สอน แต่มุ่งที่ผู้ศึกษา คือความปรารถนาที่จะเป็นผู้สามารถรู้เอง, เห็นเอง, และทำได้เอง โดยมีการสร้างสัมมาทิฐิ คือ ความเห็นที่ถูกต้องเป็นเบื้องต้นก่อน สัมมาทิฐิ เป็นองค์ประกอบสำคัญของมรรค ในฐานะที่เป็นจุดเริ่มต้นของปฏิบัติธรรม หรือเป็นขั้นเริ่มแรกในระบบการศึกษาตามหลักการของพระพุทธศาสนา และเป็นธรรมที่ต้องพัฒนาให้บริสุทธิ์ ชัดเจน เป็นอิสระมากขึ้นตามลำดับ จนกลายเป็นการตรัสรู้ในที่สุด
การบริโภคเชิงพุทธ ก็คือปัจจัยที่จะเอื้อต่อระบบและกระบวนการแห่งการศึกษาภายในตัวบุคคล กระบวนนี้แบ่งเป็น ๓ ขั้นตอนใหญ่ๆ เรียกว่า ไตรสิกขา แปลว่า หลักการศึกษา ๓ ประการ คือ
(๑) การฝึกฝนอบรม ในด้านความประพฤติ (Training in Higher Morality) ระเบียบวินัย ความสุจริตทางกายวาจาและอาชีวะ เรียกว่า ศีล ได้แก่ การรู้จักประมาณในการบริโภคเชิงวัตถุ
(๒) การฝึกอบรมทางจิตใจ (Training in Higher Mentality) การปลูกฝังคุณธรรมสร้างเสริมคุณภาพ สมรรถภาพและสุขภาพของจิต เรียกว่า สมาธิ หรือการรู้จักควบคุมความต้องการบริโภคทาง จิตใจที่เป็นเรื่องของตัณหาล้วนๆ
(๓) การฝึกฝนอบรมทางปัญญา (Training in Higher Wisdom) ให้เกิดความรู้ความเข้าใจสิ่งทั้งหลายตามความเป็นจริง รู้ความเป็นไปตามเหตุปัจจัย ที่ทำให้แก้ปัญหาไปตามแนวทางเหตุผลรู้เท่าทันโลกและชีวิต จนสามารถทำจิตใจให้บริสุทธิ์หลุดพ้นจากความยึดติดถือมั่นในสิ่งต่างๆ ดับกิเลสดับทุกข์ได้ เป็นอยู่ด้วยจิตใจอิสระผ่องใสเบิกบาน เรียกว่า ปัญญา หรือได้แก่การพิจารณาก่อนจะบริโภค คือ บริโภคเพื่อเป็นปัจจัยหนุนตัว สติ เพื่อเป็นฐานแห่งการปฏิบัติธรรมวินัย นี่เป็นกระบวนการพัฒนามนุษย์อย่างเต็มระบบ
วัตถุประสงค์ของการบริโภคในพระพุทธศาสนา
จากกระบวนการบริโภคเชิงพุทธข้างต้น ทำให้กระบวนการพัฒนาชีวิตก้าวหน้าต่อไปอีก กล่าวคือ เมื่อได้เรียนรู้ผ่านการบริโภค ก็จะทำให้แยกได้ระหว่างสิ่งที่ดีกับสิ่งที่ยังไม่ดี ระหว่างสิ่งที่สมบูรณ์กับสิ่งที่ยังไม่สมบูรณ์ ระหว่างสิ่งที่อยู่ในภาวะที่ควรจะเป็นกับสิ่งที่ยังไม่เข้าถึงภาวะที่ควรจะเป็น พอแยกได้อย่างนั้นแล้ว บุคคลก็อยากให้สิ่งนั้นอยู่ในภาวะที่ดี ที่สมบูรณ์ ที่ควรจะเป็น ถึงตอนนี้ ก็จะเกิดความอยาก (ฉันทะ) หรือความต้องการชนิดใหม่ คือ ต้องการให้มันดี ให้มันสมบูรณ์ เรียกง่ายๆ ว่า ใฝ่ดี เมื่ออยากให้มันดี แต่มันยังไม่ดี ก็อยากทำให้มันดี ความอยากทำให้มันดีนี้ เรียกว่า ความใฝ่สร้างสรรค์ เมื่ออยากทำให้มันดี ก็พยายามที่จะทำ เมื่อทำด้วยความต้องการที่จะทำ เขาก็จะมีความสุขจากการกระทำ และเมื่อทำให้ดีได้ก็จะยิ่งมีความสุข เรียกว่า ความสุขจากการสร้างสรรค์ ตรงนี้แหละเป็นเป้าหมายของการบริโภคเชิงพุทธ ได้แก่ การฝึกหรือใช้การบริโภคเป็นจุดเริ่มเพื่อที่จะพัฒนา คือ ความใฝ่สร้างสรรค์ และการมีความสุขจากการทำการสร้างสรรค์ ซึ่งหมายถึงการพัฒนาคนให้เกิดความต้องการทำให้ดี และการมีความสุขจากการกระทำที่สนองความต้องการนั้น
ผลสัมฤทธิ์ของการบริโภคที่เป็นตัวขับเคลื่อนของการพัฒนามนุษย์ ซึ่งเป็นวัตถุประสงค์ของการบริโภคเชิงพุทธ คือ มรรค ผล และนิพพาน อันเป็นอริยบุคคลที่เรียกว่า พระอรหันต์ บุคคลที่บริโภคอย่างไม่เป็นทาสของกิเลส มี ๔ จำพวก คือ
๑. พระโสดาบันบุคคล แปลว่า ผู้ถึงกระแสแห่งนิพพาน เป็นพระอริยบุคคลขั้นแรก สามารถละโอรัมภาคิยสังโยชน์อันเป็นสังโยชน์เบื้องต่ำได้ ๓ ประการ คือ สักกายทิฏฐิ, วิจิกิจฉา, สีลัพพตปรามาส ด้วยโสดาปัตติมรรค คือ ทางปฏิบัติเพื่อบรรลุความเป็นพระโสดาบันหรือญาณคือ ความรู้เป็นเหตุละสังโยชน์ได้ ๓ ประการ
๒. พระสกทาคามีบุคคล แปลว่า ผู้จะเกิดอีกครั้งเดียว หรือผู้จะมาสู่โลกนี้อีกเพียงครั้งเดียว ละสังโยชน์เบื้องต่ำ ๓ ประการได้เหมือนขั้นโสดาบัน พร้อมกับบรรเทา ราคะ โทสะ โมหะ ให้เบาบางลง
๓. พระอนาคามีบุคคล แปลว่า ผู้ไม่มาสู่โลกนี้อีก หมายความว่าหลังจากตายไปแล้วท่านจะไปเกิดในพรหมโลกชั้นสุทธาวาส แล้วบรรลุอรหันตผลในที่นั้น ละสังโยชน์ได้เพิ่มจากเดิมอีก ๒ ประการ คือ ๑) กามราคะ
๒) ปฏิฆะ หรือ พยาบาท รวมเป็น ๕ ประการ ซึ่งเรียกว่าโอรัมภาคิยสังโยชน์
๔. พระอรหันต์ มีความหมายเป็น ๕ นัย คือ เป็นผู้ไกลจากกิเลส, กำจักข้าศึกคือกิเลส, เป็นผู้หักซี่กำแห่งสังสารวัฏ คือ การเวียนว่ายตายเกิด, เป็นผู้ควรรับไทยทาน, เป็นผู้ไม่มีความลับในการทำบาป และเป็นอเสขะคือจบการศึกษา และพ้นทุกข์ถึงพระนิพพาน
โดยนัยนี้ คนที่บรรลุวัตถุประสงค์วิธีการใช้สอยปัจจัย ๔ หรือ การรู้จักพิจารณาบริโภคในพระพุทธศาสนาแล้ว ก็จะพ้นจากอำนาจครอบงำของความรู้สึกฝ่ายตัณหา ขึ้นมาสู่ความปลอดโปร่งชื่นบานแห่งความรู้ความเข้าใจฝ่ายปัญญา และสามารถดำรงตนในฐานะกัลยาณมิตรให้กับสังคมที่เปลี่ยนแปลงในยุคโลกาภิวัฒน์นั้นต่อไปได้ ทั้งหมดนี้ คือ กระบวนการแห่งการบริโภคเชิงพุทธ อันเป็นคำสอนของพระพุทธเจ้าที่เราเรียกว่า พระธรรมวินัย
เกณฑ์การตัดสินหรือหลักการตัดสิน “การบริโภค”
คือ สิ่งใดที่เรียกว่า บริโภคด้วยปัญญา และสิ่งใดที่เรียกว่าบริโภคเพื่อเสพด้วยตัณหา ดังนี้ ลักษณะตัดสินพระธรรมวินัยที่พระพุทธองค์ได้ตรัส ไว้แก่นางมหาปชาบดีโคตมีมีอยู่ ๘ ประการด้วยกัน ท่านบอกว่า หลักที่ใช้ตัดสินว่าการบริโภคเช่นไรเป็นเชิงพุทธหรือเช่นไรผิดหลักพุทธ ซึ่งได้กล่าวเป็นเกณฑ์หลักว่า ธรรมหรือคำสอนอันใดเป็นคำสอนของพระพุทธเจ้าหรือไม่ ก็คือให้ดูว่าธรรมที่เขายกมาอ้างหรือกล่าว หรือประพฤติปฏิบัตินั้นเป็นไปเพื่อวิราคะ คือ ความคลายกำหนัด คลายความติดหรือไม่ เป็นไปเพื่อวิสังโยค เพื่อความคลายการหลุดจากความทุกข์ไม่ประกอบด้วยความทุกข์ เป็นไปเพื่ออปจยะ ความไม่พอกพูนกิเลส เป็นไปเพื่ออัปปิจฉตา ความมักน้อย เป็นไปเพื่อสันตุฏฐี ความสันโดษ เป็นไปเพื่อความปวิเวก ความสงัด เป็นไปเพื่อวิริยารัมภะ การปรารภความเพียร เป็นไปเพื่อสุภรตา ความเลี้ยงง่ายหรือไม่ ถ้าไม่เป็นไปตามหลัก ๘ ประการนี้ ก็ถือว่าไม่ใช่ธรรมไม่ใช่วินัย ไม่ใช่สัตถุศาสน์ ไม่ใช่คำสอนของพระพุทธเจ้า ถ้าบริโภคไม่เป็นไปตามนี้ถือว่าผิดหลักพระพุทธศาสนา ถ้าเป็นไปตามหลักนี้เข้ากันได้กับความที่กล่าวมา ๘ ประการ ก็เป็นธรรมเป็นวินัย เป็นคำสอนของพระพุทธเจ้า และเป็นการบริโภคเชิงพุทธที่ถูกต้องดีงาม
ยังมีหลักธรรมคล้ายๆกันอีกหมวดหนึ่งที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้แก่พระอุบาลี ก็เรียกชื่อทำนองเดียวกันว่าเป็นลักษณะตัดสินพระธรรมวินัยมี ๗ ประการ คือ ธรรมเหล่าใดเป็นไปเพื่อเอกันตนิพพิทา เพื่อความเบื่อหน่ายโดยสิ้นเชิง เป็นไปเพื่อวิราคะ การคลายความยึดติด เป็นไปเพื่อนิโรธ ความดับทุกข์ เป็นไปเพื่ออุปสมะ ความเข้าไปสงบระงับ เป็นไปเพื่ออภิญญา ความรู้ยิ่งเฉพาะ เป็นไปเพื่อสัมโพธะ ความตรัสรู้ เป็นไปเพื่อนิพพาน รวม ๗ ประการ ถ้าเข้ากับหลักนี้ ก็เรียกว่าพระธรรมวินัย เป็นคำสอนของพระพุทธเจ้า ถ้าไม่เข้ากับหลักนี้ก็ไม่ใช่ หลักการทั้งสองประการนี้เป็นเครื่องมือในการวินิจฉัยลักษณะของการบริโภคทางพระพุทธศาสนาได้ดีมากในเวลาที่ผู้ศึกษาเกิดความไม่แน่ใจหรือไขว้เขวต่อวิธีการหาข้อสรุปที่ชัดเจนในทางพระพุทธศาสนา

สรุป
การบริโภคเชิงพุทธ ก็คือ การบริโภคอย่างมี สติ และใช้ปัญญาในการพิจารณา เพื่อบริโภคในการเอื้อต่อการปฏิบัติธรรม คือการบริโภคเพื่อการศึกษา อันจะนำไปสู่การไม่ตกเป็นทาสตัณหา คือ ความเป็นอิสรภาพในขั้นอายตนะคือ เพื่อเรียนรู้มิใช่เพื่อเสพ และควบคุมการปรุงแต่งทางความต้องการทางใจหรือตัณหา และเพื่อพิจารณาส่งเสริมต่อการใช้ปัญญา อันจะนำไปสู่ ความดับทุกข์ อันเป็นเป้าหมายสูงสุดในทางพระพุทธศาสนา โดยใช้หลักพระธรรมวินัยที่พระพุทธเจ้าวางไว้มาเป็นเกณฑ์การตัดสิน
พิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา ในสังคมไทยปัจจุบัน จึงต้องใช้กระบวนทัศน์การบริโภคเชิงพุทธที่ยกมาเป็นกรอบวิธีการในการบูรณาการ เพื่อให้พิธีกรรมนั้นๆเป็นไปเพื่อการสร้างสภาพเอื้อต่อกระบวนการ สร้างศรัทธาที่เป็นสัมมาทิฐิ คือนำพิธีกรรมเป็นตัวเร้าให้เกิดการสนใจที่จะเรียนรู้ ฝึกหัด พัฒนาบุคคล และใช้กระบวนการทางพิธีกรรมในการสร้างสภาพแวดล้อมทางสังคมให้เป็นสังคมแห่งกัลยาณมิตร และเป็นปรโตโฆสะที่ดีงาม ต่อการประพฤติปฏิบัติตามหลักการแห่งศีล สมาธิ ปัญญา หรือพระธรรมวินัยนั่นเอง













ภาคผนวก
แนวคิดเรื่องปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง (ของ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว )
สังคมไทยในปัจจุบัน มีวิถีการดำรงชีวิตเปลี่ยนแปลงไปตามสภาวะของเศรษฐกิจกระแสหลัก ด้วยมนุษย์ต้องดำเนินชีวิตอิงอาศัยปัจจัยสี่ จึงมีการแลกเปลี่ยนทางเงินตราเพื่อเป็นปัจจัยในการซื้อขายสิ่งยังชีพเหล่านี้ กลายเป็นสิ่งที่เรียกว่าระบบเศรษฐกิจ แต่ว่าการที่จะมีชีวิตอยู่อย่างมีความสุขมิได้มีเพียงการพึ่งพาปัจจัยภายนอกอย่างเดียว แต่มีปัจจัยภายในคือการดำรงชีวิตอย่างมีปัญญาเพื่อจัดสรรชีวิตให้เหมาะสมเป็นปัจจัยสำคัญ นั่นเป็นที่มาของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง
“เศรษฐกิจพอเพียง” เป็นปรัชญาที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชดำรัสชี้แนะแนวทาง การดำเนินชีวิตแก่พสกนิกรชาวไทยมาโดยตลอดนานกว่า 25 ปี ตั้งแต่ก่อนเกิดวิกฤติการณ์ทางเศรษฐกิจ และเมื่อภายหลังได้ทรงเน้นย้ำแนวทางการแก้ไขเพื่อให้รอดพ้น และสามารถดำรงอยู่ได้อย่างมั่นคงและยั่งยืนภายใต้กระแสโลกาภิวัตน์และความเปลี่ยนแปลงนั้น ซึ่งมีหลักปรัชญา คือ กรอบแนวคิด เป็นปรัชญาที่ชี้แนะแนวทางการประยุกต์วิถีทางเศรษฐกิจพื้นฐานจากบริบทสังคมไทยดั้งเดิมโดยดำรงและปฏิบัติตนตามสภาพวิถีแห่งวัฒนธรรมไทยอย่างที่ควรจะเป็นด้วยการมองโลกเชิงระบบที่มีพลวัติ มุ่งเน้นการดำเนินชีวิตที่ทวนกระแสเงินตราแต่ให้กลับมาสู่การดำรงอยู่ได้ด้วยตนเองคือ การทำมาหากินตามศักยภาพของตนอย่างมีคุณภาพและความสุข เป็นเป้าหมายแห่งการพัฒนาทางเศรษฐกิจที่ยั่งยืน คุณลักษณะปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง เน้นการปฏิบัติบนทางสายกลางตามอิทธิพลพระพุทธศาสนาผ่านการพัฒนาอย่างเป็นขั้นตอน คือ ความพอเพียงจะต้องประกอบด้วยลักษณะ 3 ประการ ได้แก่ (1) ความพอประมาณ หมายถึง การผลิตและการบริโภคที่อยู่ในระดับพอดี (2) ความมีเหตุผล หมายถึง การตัดสินใจเกี่ยวกับระดับของความพอเพียงนั้นจะต้องเป็นไปอย่างมีเหตุผล (3) การมีภูมิคุ้มกันที่ดีในตัว หมายถึง การเตรียมตัวให้พร้อมรับผลกระทบความเปลี่ยนแปลงด้านต่าง ๆ โดยมีเงื่อนไขการตัดสินใจและการดำเนินกิจกรรมต่าง ๆ ให้อยู่ในระดับพอดี คือ อาศัยทั้งความรู้และคุณธรรมเป็นพื้นฐาน เพื่อให้เกิดการพัฒนาที่สมดุลและยั่งยืน พร้อมรับต่อการเปลี่ยนแปลงในทุกด้าน ทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคมสิ่งแวดล้อม ความรู้และเทคโนโลยี
ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงเป็นแนวคิดที่สามารถนำมาใช้ได้จริง แต่ต้องประยุกต์ให้เหมาะสมกับสภาวะสังคมไทยในแต่ละภูมิภาค คำว่าพอเพียงเป็นทัศนะแม่บท ที่คนไทยต้องนำมาใช้จัดสรรผ่านองค์ความรู้ท้องถิ่น ด้วยการรู้จักใช้ปัญญา พึ่งพาตนเองได้ จึงจะเป็นวิถีชีวิตพอเพียงตามพระราชประสงค์ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ฉะนี้แล.

หนังสืออ้างอิง
๑.๑ พระไตรปิฎก
มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย.
เล่มที่ ๑, เล่มที่ ๔, เล่มที่ ๑๑, เล่มที่ ๑๒, เล่มที่ ๒๕,เล่มที่ ๒๐, เล่มที่ ๓๐, เล่มที่
๓๖, กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย , ๒๕๓๙.
๑.๒ อรรถกถา
วินยปิฏก สมนฺตปาสาทิกาปาราชิกกณฺฑ สํฆาทิเสสาทิมหาวคฺคาทิอฏฺฐกถา (ภาษาบาลี). เล่มที่ ๑.
กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย , ๒๕๓๙.
๑.๓ หนังสือ
คณาจารย์ภาควิชาสังคม. สังคมวิทยาและมานุษยวิทยาเบื้องต้น. กรุงเทพ ฯ: มหาวิทยาลัย
รามคำแหง, ๒๕๓๔.
จำนงค์ อดิวัฒนสิทธิ์ และคณะ. สังคมวิทยา. พิมพ์ครั้งที่ ๘,กรุงเทพ ฯ: มหาวิทยาลัย
เกษตรศาสตร์, ๒๕๔๐.
พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตฺโต). พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลศัพท์. พิมพ์ครั้งที่ ๘.
กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๐,
พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตฺโต). วาทะธรรมเพื่อการพัฒนาตน. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพมหานคร :
นานมีบุ๊ค, ๒๕๔๔.
พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตฺโต). การศึกษาทางเลือก : สู่วิวัฒน์หรือวิบัติ ในยุคโลกไร้พรมแดน. พิมพ์
ครั้งที่ ๒. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, ๒๕๔๑.
พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต). พุทธธรรม.พิมพ์ครั้งที่ ๑๔. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์
สหธรรมิก จำกัด, ๒๕๕๒.
สุพัตรา สุภาพ. สังคมวิทยา. กรุงเทพ ฯ: ไทยวัฒนาพานิช, ๒๕๓๔.
สัญญา สัญญาวิวัฒน์. หลักสังคมวิทยา. กรุงเทพ ฯ: ไทยวัฒนาพานิช, ๒๕๒๓.
------------------------. พุทธสังคมวิทยา. กรุงเทพ ฯ: เจ้าพระยาการพิมพ์, ๒๕๓๓.
แสง จันทร์งาม. พุทธศาสนวิทยา. พิมพ์ครั้งที่ ๓, กรุงเทพ ฯ : เจริญกิจ, ๒๕๓๕.